Σχετικά με την πολιτική και τη δημοκρατία

[Μοιράστηκε στην πορεία του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ της Αθήνας, το Μάιο του 2006]

Στις σημερινές φιλελεύθερες ολιγαρχίες[1] της Δύσης η έννοια της πολιτικής καθώς και κάθε σχετική με αυτήν έννοια (όπως αυτή της δημοκρατίας, της εξουσίας, της κυριαρχίας, του νόμου, του θεσμού) έχει χάσει το αρχικό της νόημα. Αυτό προκαλεί σύγχυση ως προς το περιεχόμενό τους, όχι μόνο στους πολιτικά απαθείς αλλά και σε αυτούς που υποστηρίζουν πως ασχολούνται με την πολιτική. Από την πλευρά μας, αντιλαμβανόμαστε την πολιτική πρώτα και κύρια ως τη συνειδητή ενασχόληση των ανθρώπων (και άρα, ως εκ τούτου των πολιτών) με τα κοινά. Άλλωστε ιστορικά η έννοια της πολιτικής –όπως και του πολίτη- πλάστηκε για να σημάνει την ενασχόληση με τα πράγματα της πόλεως (δηλαδή της ανθρώπινης κοινότητας). Υπό αυτό τον ορισμό της πολιτικής και με δεδομένη την επιθυμία για ελευθερία, ανοίγεται ένας δρόμος για τη διευθέτηση των δημοσίων υποθέσεων, αυτός της δημοκρατίας. Λέγοντας δημοκρατία εννοούμε το πολίτευμα το οποίο θεμελιώνεται στην πολιτική και οικονομική ισότητα και του οποίου οι θεσμοί αποτελούν προϊόν της ρητής και συνειδητής δημιουργικής δραστηριότητας ολόκληρης της κοινωνίας. Μόνο σε ένα τέτοιο καθεστώς είναι δυνατή η πολιτική ελευθερία, δηλαδή η ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών στο διάλογο και στη θέσμιση της κοινωνίας.

Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκαν εκτός από την Αθηναϊκή Δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα και κάποιες αυτόνομες πόλεις του Μεσαίωνα, τα σοβιέτ του 1905 και του 1917, η Ισπανική Επανάσταση του 1936, η Ουγγρική Επανάσταση του 1956 κ.α. Στα παραδείγματα αυτά διαφαίνεται η ενεργοποίηση και η συμμετοχή ολόκληρης της κοινωνίας ή μεγάλου μέρους της στην αμφισβήτηση των υπαρχόντων θεσμών και στη δημιουργία νέων. Από τα παραπάνω αντλούμε όχι θεωρητικές κατασκευές που πρέπει να εφαρμόσουμε, αλλά σπέρματα που κινούν την σκέψη μας και αποδείξεις για τη δυνατότητα μιας δημοκρατικής θέσμισης της κοινωνίας.

Όπως παρατηρούμε ιδιαιτέρως στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, που είναι μάλλον το πληρέστερο και μακροβιώτερο παράδειγμα, η επιλογή από τους πολίτες ενός δημοκρατικού καθεστώτος διακυβέρνησης επισύρει αλλαγές σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των ανθρώπων. Παρατηρούμε έτσι, ότι οι άνθρωποι τοποθετούνται διαφορετικά απέναντι στους άλλους[2] και απελευθερώνουν τη δημιουργικότητά τους σε πολλούς τομείς (στην πολιτική, την τέχνη, τη φιλοσοφία κ.α.). Στην Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο ανθρωπολογικός τύπος του πολιτικού ανθρώπου, του ανθρώπου που θέτει το ζήτημα της πολιτικής ελευθερίας, διαμέσου της συνεχούς και αυτοπρόσωπης ενασχόλησής του με την πολιτική. Η δημοκρατία, λοιπόν, δεν είναι απλά το ζήτημα της λήψης αποφάσεων για τις δημόσιες υποθέσεις, αλλά το ζήτημα της συνολικής θέσμισης της κοινωνίας, ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία επενδύει φαντασιακά τον εαυτό της, ο τρόπος που τα μέλη της επενδύουν τον εαυτό τους, τους άλλους και τα πράγματα[3] και το πως τοποθετείται πάνω στα κεντρικά ερωτήματα (τι είναι αυτή η κοινωνία, που βαδίζει, ποιά σχέση της με το παρελθόν κ.τ.λ.). Σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, σε όλες τις κοινωνικο-ιστορικές θεσμίσεις, υπάρχει ένα φαντασιακό υπόβαθρο από το οποίο απορρέουν απαντήσεις για θεμελιώδη ερωτήματα των ατόμων και της κοινωνίας όπως αυτά που προαναφέραμε.

Αντίθετα με τα παραπάνω, η σημερινή κοινωνία έχει αφιερωθεί σχεδόν ολοκληρωτικά στους σκοπούς της παραγωγής και της κατανάλωσης, στα ζητήματα της ιδιωτικής σφαίρας εν γένει, έχοντας απεμπολήσει κάθε ενασχόληση με τα κοινά. Αυτή η κατάσταση της πολιτικής απάθειας και της ιδιώτευσης έχει συρρικνώσει αφάνταστα την δημόσια σφαίρα καταστρέφοντας ταυτόχρονα την ιδιωτική. Η διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων,των υποθέσεων που αφορούν όλους τους πολίτες, έχει ανατεθεί στους «πολιτικούς», τους ειδήμονες της «πολιτικής» και στις κομματικές γραφειοκρατίες. Αντίθετα με την δημοκρατική παράδοση και πρακτική, όπου όλοι οι πολίτες κρίνονται ικανοί να συζητούν και να αποφασίζουν για τα ζητήματα της ζωής τους, στις φιλελεύθερες ολιγαρχίες ο ρόλος του πολίτη έχει αλλοτριωθεί σε μέγιστο βαθμό και έχει φτάσει να σημαίνει αυτόν που κάθε τέσσερα χρόνια, εν είδει εθίμου, εκχωρεί την πολιτική του ελευθερία σε κάποιον αντιπρόσωπο που γνωρίζει το καλό του και καθορίζει την μοίρα του.

Στην πολιτική, με την έννοια που της αποδώσαμε στην αρχή, αυτό που τοποθετείται ως κεντρικό είναι το ζήτημα της πολιτικής ελευθερίας και δευτερευόντως το ζήτημα της επίλυσης των προβλημάτων με όρους ευκολίας και αποτελεσματικότητας. Στην παλιά φιλοσοφική αντίθεση της ελευθερίας με την αναγκαιότητα, η δημοκρατία τοποθετείται υπέρ της ελευθερίας, όχι όμως αγνοώντας την αναγκαιότητα, αλλά υποτάσσοντάς την στους όρους της ελευθερίας[4]. Στη σημερινή καταναλωτική κοινωνία, όπου τα οικονομιστικά κριτήρια (η επιδίωξη του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους, με όσο το δυνατό λιγότερο κόστος) καθορίζουν κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, μεταξύ αυτών και την πολιτική, το αίτημα της ελευθερίας θεωρείται αδιανόητο.

Η πολιτική αδιαφορία και η ιδιώτευση που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη κοινωνία, δεν αποτελούν συνέπεια κάποιας νομοτελειακής εξέλιξης, αλλά επιλογή[5] των ανθρώπων. Και όπως ακριβώς επιλέγουν σήμερα τη συγκεκριμένη κατάσταση, μπορούν αύριο να επιλέξουν τη δημοκρατική θέσμιση της κοινωνίας που ζουν. Μια τέτοια επιλογή άλλωστε, έκαναν οι άνθρωποι στα ιστορικά παραδείγματα που αναφέραμε. Από μόνο του το γεγονός ότι μια τέτοια επιλογή είναι δυνατή και έχει μάλιστα ιστορικό προηγούμενο, καταρρίπτει τα επιχειρήματα και τις δικαιολογίες εναντίον της.

________________________________________
[1] Μιλάμε για «ολιγαρχίες», μιάς και αυτό που λανθασμένα αποκαλείται «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» είναι ένα πολίτευμα, στο οποίο η εξουσία βρίσκεται στα χέρια όχι του δήμου , αλλά στα χέρια των ολίγων (300, 500 κ.λ.π.). Όσο για το χαρακτηρισμό «φιλελεύθερες», αυτός δικαιολογείται από το γεγονός ότι θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες (της έκφρασης, του συνέρχεσθαι κ.α.) είναι νομικά –τουλάχιστον- κατοχυρωμένα.

[2] Αυτό άλλωστε είναι το νόημα της έννοιας της πολιτικής φιλίας που έχει επισημάνει ο Αριστοτέλης· ένα είδος φιλίας που δεν προυποθέτει ιδιωτικότητα και οικειότητα, αλλά προσεγγίζει περισσότερο την έννοια του σεβασμού, όπως έχει επισημάνει η H. Arendt.

[3] Λέγοντας «επένδυση» αναφερόμαστε στη λειτουργία της φαντασίας διά της οποίας κάτι αποκτά νόημα και γίνεται αυτό που είναι για μια συγκεκριμένη κοινωνία, π.χ. ο κεραυνός δεν είναι απλά ένας κεραυνός, αλλά η οργή του Θεού.

[4] Όπως γράφει ο P.Valéry: «o άνθρωπος δεν είναι άνθρωπος παρά στο μέτρο που το χρήσιμο δεν κατευθύνει όλες πράξεις και δεν εξουσιάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του». Αυτό δε σημαίνει ότι μιά δημοκρατική κοινωνία περιφρονεί τα πρακτικά ζητήματα· αντιθέτως σημαίνει ότι τα αντιμετωπίζει με δημοκρατικό τρόπο.

[5] Κάνουμε λόγο για επιλογή διότι, επειδή ο άνθρωπος και η κοινωνία είναι όντα δημιουργικά, μπορούν όποτε το επιθυμήσουν να κάνουν να υπάρξει μια επιλογή που ποτέ πριν δεν υπήρξε. Με αυτό θέλουμε να πούμε ότι οι άνθρωποι δεν είναι χαζοί, ώστε να χρειάζονται την οποιαδήποτε καθοδήγηση ή αποτροπή προς ή από κάποια επιλογή. Ρητά ή άρρητα οι κοινωνίες πάντοτε αποφασίζουν τον τρόπο, βάσει του οποίου οργανώνονται-θεσμίζονται. Όλες οι προσπάθειες δικαιολόγησης της πολιτικής απάθειας με επιχειρήματα του τύπου «οι άνθρωποι δεν ξέρουν», «τους κάνουν πλύση εγκεφάλου» κ.α. δεν είναι παρά αυταπάτες και μύθοι που καλλιεργούνται, για να δικαιώνουν την απάθεια και την ολιγαρχία. Αλλωστε οι παραπάνω αυταπάτες καταρρίπτονται από το γεγονός ότι ακόμα και σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, των οποίων η αμφισβήτηση είναι ομολογουμένως αρκετά πιο δύσκολη, οι άνθρωποι κινήθηκαν προς μια διαφορετική κατεύθυνση.

-----------------------------------------------------

Παραθέτουμε το κείμενο και σε γαλλική μετάφραση:

Sur la Politique et la Démocratie

[tract distribué pendant la demonstration organisée par le Forum Européen Social d’ Athenes (mai 2006)]

Dans les oligarchies[1] libérales de l’ Occident contemporaine, la notion de la politique aussi que tous les concepts relatifs (comme ceux de la démocratie, du pouvoir, de la souveraineté, du lois, de l’ institution, etc) ont perdu leur sens initial. Cela cause de la confusion, concernant leur contenu, non seulement entre ceux qui sont politiquement passifs, mais aussi entre ceux qui déclarent qu’ ils s’ occupent de la politique. De notre côté, nous percevons principalement la politique comme la préoccupation des hommes (et des citoyens, en conséquence) avec les affaires publiques. En outre, le concept de la politique aussi que celui du citoyen [politis en Grec ancien], sont formés pour signifier la préoccupation avec les affaires du polis (c’ est à dire, de la communauté humaine). En suivant cette définition de la politique et considérant notre désir de la liberté, on voit qu’ il s’ ouvre une perspective pour aménager les affaires publiques d’ une manière démocratique. En parlant de la démocratie nous nous référons à un régime qui est fondé sur l’ égalité politique et économique et dont les institutions sont le résultat de l’ activité créatrice, lucide et consciente de la société entière. Seulement dans un tel régime est possible la liberté politique, c’ est à dire la participation égale de tous les citoyens au dialogue et à l’ institution de la société.

On peut observer que, sauf la Démocratie Athénienne du 5ème siècle, quelques villes médiévales autonomes, les soviets de 1905 et de 1917, la Révolution Espagnole de 1936, la Révolution Hongroise de 1956, etc. sont avancées vers une telle direction démocratique. Ce qu’ on peut constater dans ces exemples, c’ est la mobilisation et la participation, sinon de la société pris dans sa totalité, du moins d’ une grande majorité, à la contestation des institutions existantes et à la création des institutions nouvelles. Ces exemples ne nous fournissent pas des constructions spéculatives, lesquelles il ne faudrait que d’ appliquer, mais des germes qui mettent en marche notre pensée et des démonstrations de la possibilité d’ une institution sociale démocratique.

Particulièrement dans le cas de la Démocratie Athénienne, qui est probablement l’ exemple de la plus grande longévité et de la plus haute plénitude, on peut constater que le choix des citoyens de se gouverner d’ une manière démocratique porte des changements à leur vie entière. On voit que les hommes comportent autrement vers leurs concitoyens[2] et qu’ ils libèrent leur créativité dans beaucoup de domaines (comme ceux de la politique, de l’ art, de la philosophie, etc.). Dans la société athénienne du 5ème siècle émergea pour la première fois dans l’ histoire le type anthropologique de l’ homme politique, c’ est à dire de l’ homme qui pose la question de la liberté politique par son préoccupation continuelle et personnelle avec la politique. Donc, la démocratie n’ est pas simplement le procès de prendre des décisions par rapport aux affaires publiques; la démocratie concerne l’ institution sociale dans sa totalité, car elle concerne la manière de laquelle la société investit elle-même imaginairement, la manière de laquelle ses membres investissent eux-mêmes, les autres et les choses[3], aussi que la manière de laquelle elle répond aux questions fondamentales (comme par exemple: Qu’ est-ce que cette société? Où va-t-elle? Quelle est sa relation avec la tradition? etc.). Moins ou plus, dans toutes les institutions sociales-historiques il y a un fondement imaginaire qui fournit des réponses aux questions fondamentales, comme les précédentes.

Par contraste, la société contemporaine se consacre presque totalement aux buts de la production et de la consommation aussi qu’ aux questions de la sphère privée en général, et elle a ainsi abandonné toute préoccupation avec les affaires publiques. Cette situation d’ apathie politique et de privatisation a inimaginablement rétréci la sphère publique, en détruisant en même temps la sphère privée. La gestion des affaires publiques, c’ est à dire des affaires qui concernent tous les citoyens, est assignée aux politiciens professionnels, qui sont les “spécialistes” de la “politique”, et aux bureaucraties des partis “politiques”. En contraste avec la tradition et la pratique démocratiques, selon lesquelles tous les citoyens sont considérés comme capables de discuter et de décider des questions de leur vie, dans les oligarchies libérales le rôle du citoyen est tant aliéné qu’ il a fini par signifier la personne qui toutes les quatre années, selon sa coutume, cède sa liberté politique à un représentant qui connaît son intérêt et détermine son destin.

Si on comprend la politique comme auparavant, ce qui en est fondamental ce n’ est pas la question de résoudre des problèmes sur le plan de la facilité et de l’ efficacité; ce qui est fondamental c’ est la question de la liberté politique. Dans la vieille antithèse philosophique entre liberté et nécessité, la démocratie choisit la liberté non en ignorant la nécessité, mais en la soumettant aux conditions de la liberté[4]. Au contraire, dans notre société consommatrice où les critères économistes (la poursuite du plus grand profit possible, avec le moyen coût) déterminent l’ entière activité humaine, la politique y comprise, la demande de la liberté est considérée comme inconcevable.

L’ indifférence envers la politique et la privatisation des citoyens caractérisent la société contemporaine. Elles ne dérivent pas d’ une évolution déterministe, mais elles sont le résultat du choix[5] que les hommes ont fait. Mais exactement comme les hommes choisissent aujourd’ hui l’ indifférence et la privatisation, ils peuvent choisir demain une institution démocratique pour leur société; les hommes font un tel choix dans les exemples historiques que nous avons mentionnés. Le fait simple qu’ un tel choix est réalisable dans des périodes précédentes de notre histoire réfute tous les arguments et toutes les subterfuges contre elle.

_____________________________
[1] Nous utilisons le terme “oligarchie”, car ce qu’ on appelle erronement “démocratie représentative” n’ est qu’ un régime, dans lequel le pouvoir est à la disposition pas du demos [du peuple], mais des oligoi [d’ une minorité]. La qualification “libérales” est justifiée par le fait que dans ce régime des droits et des libertés fondamentales sont préservés –du moins législativement.

[2] C’ est ici ou l’ amitie politique [philia], de laquelle a parlé Aristote, peut apparaître. La philia grecque est une amitié qui ne suppose pas d’ intimité ou de familiarité, mais qui approche la notion du respect, comme l’ a remarqué Hannah Arendt.

[3] Par le mot “investissement” nous nous référons à la fonction de l’ imagination, par laquelle quelque chose prend du sens et devient ce qui est pour chaque société spécifique, comme par exemple la foudre, qui n’ est pas simplement une foudre, mais la fureur du Dieu.

[4] Comme le dit P. Valéry, “l’ homme n’ est pas homme que dans la mesure où l’ utile ne dirige pas toutes les actions et ne commande pas tout son destin”. Cela ne signifie pas qu’ une société démocratique méprise les problèmes pratiques, mais qu’ une telle société les résoude d’ une manière démocratique.

[5] Nous parlons de choix, parce que nous croyons que l’ homme et la société sont des êtres créateurs, c’ est à dire des êtres qui peuvent faire exister un choix qui n’ a jamais existé auparavant. Les hommes ne sont pas des bêtes et n’ ont besoin d’ aucune conduite et d’ aucune dissuasion afin qu’ ils fassent leurs chois; tout le temps, explicitement ou implicitement, les sociétés choisissent leur institution. Tous les essais d’ expliquer l’ apathie politique en utilisant des arguments comme “les hommes ne savent pas”, “il y a de lavage de cerveau”, etc. ne sont que d’ illusions et des mythes cultivés pour justifier l’ apathie et l’ oligarchie. En outre, le fait que même dans des régimes totalitaires, où la contestation politique est beaucoup plus difficile, il y avait de telle contestation que ces illusions ont été démolies.